Cesur bir iddia ile başlayayım: Kartezyen zeka, bugünün yapay zekâ tartışmalarında hâlâ etkisini sürdüren, ama bizi yanlış güvenlik duygusuna sürükleyen bir “eski hayalet”. Zekânın kafanın içinde, bedenden ve dünyadan kopuk, pırıl pırıl sembollerle işleyen bir makine olduğuna inandıran bu hayalet, karar verme hatalarımızın, yapay zekânın kırılganlığının ve teknoloji yönetişimindeki kör noktalarımızın baş zanlısı. Bu yazı tartışma çıkarsın istiyorum; çünkü mesele yalnızca bir tarih dersi değil—geleceğin tasarımı.
Kartezyen Zeka Nedir?
Kısaca: Kartezyen zeka, Descartes’ın zihin–beden düalizmini teknolojiye uyarlayan düşünce hattıdır. Zekâyı, çevreden bağımsız, sembol manipülasyonuna indirgenmiş bir süreç gibi düşünür: Kuralları yazarsın, sembolleri çevirirsin, doğru çıkarım kendiliğinden gelir. Erken dönem “sembolik yapay zekâ” (GOFAI) bu yaklaşımla büyüdü; formel mantık, kural tabanlı sistemler ve kusursuz temsil şemaları, karmaşık dünyayı şık bir ontolojiye sıkıştırabileceğimizi varsaydı.
Bugüne Nasıl Sızdı?
Dijital çağda üretim sistemleri, risk modelleri ve pek çok kurumsal otomasyon hâlâ Kartezyen reflekslerle kuruluyor: dünyayı bir veri tablosu sanıyor, etkileşimi ise satır–sütun güncellemesi gibi görüyoruz. Modern büyük modeller bile çoğu kez “bedensiz” veri yığınlarıyla eğitilip ardından ince ayar ve kurallarla hizalanıyor. Sonuç? Kâğıt üzerinde tutarlı, sahada ise beklenmedik hatalara açık davranışlar.
Güçlü Yanlar — Neden Cezbedici?
Kartezyen zeka, yöneticiler ve düzenleyiciler için cazip bir paket sunar:
– Açıklanabilirlik vaadi: Kurallar yazılıysa, neden-sonuç izlenebilir görünür.
– Denetlenebilirlik hissi: Sistem “kafasının içinde” çalıştığı için dış dünya sürprizleri minimize edilecek sanılır.
– Taşınabilirlik: Temsiller evrensel sandığı için farklı ortamlara “kolay” aktarılabileceği varsayılır.
Bu vaatler, regülasyon, finans, sağlık gibi sektörlerde kulağa akılcı gelir. Ama “akılcı” görünen her tasarım, gerçeğin pürüzlerine çarpınca dökülür.
Zayıf Yönler ve Kör Noktalar
Bağlamı Sterilleştirme Hastalığı
Kartezyen bakış, karmaşayı temizleyip “temsil”e sığdırmaya çalışırken kritik sinyalleri törpüler. Gerçek dünya gürültü ile konuşur; sembol fabrikaları ise gürültüye alerjiktir. Model laboratuvarda parlarken, sahada ani rejim değişimlerine—politik dalgalanma, kullanıcı davranışındaki kayma, sahtecilik taktikleri—çat diye yenilir.
Bedenlenme (Embodiment) Eksikliği
İnsan zekâsı, duyusal–motor döngü içinde, bedensel kısıtlar ve affordanslarla şekillenir. Kartezyen zeka bu döngüyü atlar; dünyayı “gözsüz kulaksız” modellediği için dayanıklılık kazanamaz. Robotik, insan–bilgisayar etkileşimi ve otonom sistemler bize şunu tekrar tekrar gösterdi: Eylemden kopuk zihin, muhakemette kırılgan—ve çoğu kez öngörülemez.
Temsilin Tiranlığı
“Doğru temsili bulursak sorun çözülür” iddiası, epistemik bir yanılgı. Temsiller amaçlara göre iyi ya da kötü olur; evrensel değildir. Kartezyen zeka evrenselliği abartır, görev-özel uyarlamayı ihmal eder.
Ölçeklendirme Paradoksu
Kural sayısı arttıkça bakım kabusu büyür. Kapsamı genişleten her kural, başka yerde yan etki üretir. “Hadi biraz daha kural” diye diye, içerden çöken bir kule kurarsınız. Bugünün veri-yerli yöntemleri bu yüzden çevrimsel öğrenme, çevrimiçi ayarlama ve geri bildirim döngülerini öne çıkarıyor; Kartezyen miras ise statik kalmakta ısrarcı.
Tartışmalı Noktalar
LLM’ler Kartezyen mi?
Bir görüş: Büyük dil modelleri, bedensiz veriyle eğitildikleri için “yepyeni bir Kartezyenlik”. Diğeri: Bu modeller, saf sembolik sistemlerin aksine istatistiksel, dağıtımsal yapılarıyla bağlamı işaret eder; doğru bağlama bağlanınca esneklik kazanır. Benim itirazım şurada: Bedensiz ve dünya-geribildirimsiz bırakılan her model, hangi mimari olursa olsun, pratikte Kartezyenleşir.
Güvenlik Yanılsaması
Kural listeleri ve statik uyum denetimleri, “kontrol” hissi verir; fakat kötü niyetli aktörler, bu statikleri kısa sürede kırılma noktasına çevirir. Örtük saldırılar, birikimli hatalar ve bağlam enjeksiyonu karşısında kural yığınları kumdan kale gibi dağılır.
Ne Yapmalı? — Kartezyen Zekayı Aşmanın Yolları
Melez (Hybrid) Mimariyi Ciddiye Al
Sembolik araçlar tamamen çöpe atılsın demiyorum. Ama bunları bedenlenmiş, sensör–eylem geri bildirimi olan, çevrimsel öğrenme yetenekleriyle birleştirmeden sahaya sürmek—mühendislik hatasıdır. Kurallar, güvenlik rayı olabilir; sürüşü ise veriye ve çevresel sinyale duyarlı politikalar yapar.
Algı–Eylem Döngüsü Olmadan “Zeka” Yok
Simülasyon–saha çift yönlü akış, A/B feedback, kullanıcı davranışından sürekli sinyal toplama: Bunlar bir “nice to have” değil, Kartezyen kırılganlığı dengelemenin tek yolu.
Veriye Değil, Dünyaya Bağlan
Ada verisiyle eğitip okyanusta yüzdüremeyiz. Gecikmesiz gözlem, telemetri, sürtünmeli test senaryoları ve karşıt-kullanım (red teaming) olmadan hiçbir sistem güvenilir değildir. “Temsili düzelttik” demek, yağmuru pencereden izleyip ıslandığını iddia etmeye benzer.
Provokatif Sorular
– Bir modelin “uyumlu” görünmesi, onu gerçekten güvenli mi kılar, yoksa denetim şablonlarına ezberlenmiş bir rol mü oynuyordur?
– Yüksek açıklanabilirlik, gerçeğin karmaşasına yanlış güven satıyor olabilir mi?
– Eğer zekâ eylemle şekilleniyorsa, yalnızca metinle eğitilen sistemleri “akıllı” diye adlandırmak epistemik bir abartı değil mi?
– Regülasyon, Kartezyen refleksleri ödüllendirerek inovasyonu statikleştiriyor olabilir mi?
Son Söz
“Kartezyen Zeka Nedir?” sorusu, yalnızca bir tanım arayışı değil; teknoloji tasarımımızın tövbe kapısı. Zekâyı bedenden ve dünyadan kopardığımızda, kısa vadede yönetilebilirlik kazanır, uzun vadede kırılganlık biriktiririz. Yol belli: Melez mimariler, bedenlenmiş etkileşim, sürekli geri bildirim ve amaç-özel temsiller. Haritaları sevelim, ama haritayı yol sanmayalım. Tartışmayı burada açıyorum: Gerçek dünyaya kulak vermeyen bir zeka—yapay da olsa—hangi krizde ilk çöker?